Her edebiyatın kendi yapısına ve özelliklerine uygun nazım şekilleri vardır. Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra Türk edebiyatı, Arap ve Fars ede
Her edebiyatın kendi yapısına ve özelliklerine uygun nazım şekilleri vardır. Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra Türk edebiyatı, Arap ve Fars edebiyatları etkisi altına girmiş, bu arada iki edebiyatın nazım şekillerini de kullanmaya başlamıştır. Bunun dışında edebiyatımıza ait nazım şekilleri az çok değiştirilerek yeni adlarla kullanılmıştır.
Divan edebiyatında kullanılan nazım şekillerini dize sayıları bakımından iki bölümde inceleyebiliriz:
1) Beyitlerden oluşan nazım şekilleri
2) Bentlerden oluşan nazım şekilleri
1) Beyitlerden Oluşan Nazım Şekilleri
Bu nazım şekilleri, beyit sayıları, uyak düzenleri, bölümleri ve ele aldıkları konulara göre ayrılır. Bunların başlıcaları şunlardır:
* Gazel * Kaside
* Kıt’a * Müstezat
* Mesnevi
Gazel
Konusu: Gazelin asıl konusu "aşk" ve "sevgili" dir. Sevgili ile ilgili olarak şarap ve doğadan söz edilir. Gazelde bir felsefî düşünce, bir hayat görüşü, kaderden yakınma gibi konular da işlenmiştir. Bunlar, başka nazım sekililerinin de konusu olmuştur.
Beyit sayısı: 5 ile 15 beyit arasındadır.
Uyak düzeni: İlk beyit kendi arasında uyaklıdır. Sonraki beyitlerin dizeleri serbest, ikinci dizeleri ilk beyitle uyaklıdır.
aa/xa/xa/xa…….
Gazelde adlandırma: Gazelin ilk beyitine "matla” (doğuş), son beyitine "makta" (kesiş) en güzel beyitine "beyt-ül gazel" adı verilir. Şairin takma adı (mahlas) son beyitte bulunur. Bir gazelde beyitler anlam bakımından birbirine bağlanmış, yani bütünüyle bir konu ele alınıp işlenmişse bu gazellere "yek- ahenk gazel" bütün beyitler aynı güçte ve güzellikte söylenmişse bunlara da "yek – avaz gazel" adı verilir.
Kaside
Konusu: Kaside, önemli kişileri övmek amacıyla yazılan şiirlerdir. İşledikleri konular bakımından adlandırılır. Tanrı birliğini anlatan kasidelere "tevhit", Tanrı’ya yakarıp günahların bağışlanması için yazılanlara "münâcaat", Hz. peygamber için yazılanlara "naat",ı padişah, sadrazam, vezir gibi devlet büyüklerini övmek için yazılanlara "methiye" denir.
Beyit sayısı: En az 33, en çok 99 beyitten oluşur (Daha kısa ve daha uzun kasideler de vardır.)
Uyak düzeni: Kasidenin uyak düzeni gazel gibidir aa/xa/xa/xa…
Kasidede adlandırma: Kasidenin en güzel beyine "beyt-ül kasid", şairin mahlasının bulunduğu beyte "taç beyit" adı verilir.
Kasideler nesib kısmında işlenen konulara ve rediflerine göre adlandırılmıştır. Nesibleri baharı anlatanlara Bahariye, kışı anlatanlara Şitaiye, bayram ve düğün gibi konuları ele alanlara lydiye, adı verilmiştir.
Rediflerine göre ise "Su Kasidesi", "Sözüm Kasidesi" gibi adlar almıştır.
Kaside altı bölümden oluşur:
Nesib (Teşbib): Şairin, asıl konudan önce genellikle sevgiliyi ve doğayı tasvir ettiği bölümdür. Bu bölümde değişik konular da işlenir. Kasideler bu bölümde işlenen konuya göre adlandırılabilir.
Girizgâh: Nesib bölümünden asıl konuya geçişi sağlayan, ustalıkla söylenmiş beyittir.
Methiye: Şairin, kasideyi sunduğu kişiyi övdüğü bölümdür.
Tegazzül: Methiye bölümünden sonra gelen, kasideyle aynı ölçü ve uyaktaki gazeldir. Her kasidede bulunmayabilir.
Fahriye: Şairin kendisini ve sanatını övdüğü bölümdür.
Dua: Kasidenin son bölümüdür. Bu bölümde şair, övdüğü kişiye dua eder. İyi dileklerde bulunur.
Kıt’a
Konusu: Felsefî, tasavvufî düşünceler, bir hayat görüşü, bir kişiyi övme ya da yerme, bir olaya tarih düşürme kıt’anın konusu olabilir.
Beyit sayısı: En az iki beyitten oluşur. Genelde 9-10 beyit olur. 30 – 40 beyte kadar uzanan kıt’alar yazılmıştır.
Uyak düzeni: Uyak düzeni xa / xa / xa … biçimindedir. Matla (ilk) beyiti olmayan gazele benzer.
Müstezat
Müstezat, gazelden türemiş bir nazım şeklidir. Uzun dizelere kısa dizeler eklenerek yazılır. Müstezat, bir uzun, bir kısa; bir uzun, bir kısa olmak üzere dört dizeden oluşur. Uyak düzeni, gazeldeki gibidir. Uzun dizeler kendi aralarında, kısa dizeler kendi aralarında uyaklıdır.
Mesnevi
Konusu: Mesnevi nazım şekliyle işlenen konular; cenk destanları, aşk hikâyeleri, dinî-tasavvufî konular, öğretici ve ahlâki konular, şehirlerle ilgili hikâyeler ve şehrin güzellikleridir.
Beyit sayısı: Beyit sayısı mesnevilerde sınırsızdır. 20 – 30 beyitten oluşan mesneviler görüldüğü gibi binlerce beyit süren mesneviler de yazılmıştır.
Uyak düzeni: Mesnevilerde her beyit kendi arasında uyaklıdır: aa / bb / cc / dd / ee …
Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye "hamse" adı verilir. Ali Şir Nevayi ve Taşlıcalı Yahya tanınmış hamse yazarlarıdır.
2) Bentlerden Oluşan Nazım Şekilleri
Bent, birbirine ölçü ve uyakla bağlanmış dört, beş, altı, yedi … dizenin oluşturduğu bütündür.
Bentlerden oluşan nazım şekilleri tek bentli ya da birden çok bentli olmak üzere ikiye ayrılır. Bentleri beyitlerden oluşan terkib-i bent, terci-i bent gibi şekiller de vardır.
Tek bentli nazım şekilleri:
* Rubai
* Tuyuğ
Çok bentli nazım şekilleri:
* Musammat
* Şarkı
* Terkib-i Bent
* Terci-i Bent
Rubai
İran edebiyatının nazım şeklidir. Rubai vezinleri denilen özel aruz kalıplarıyla yazılır. Rubaiye "dübeyt" ya da "terane" de denir.
Konusu: Felsefî, tasavvufî düşünceler, bir dünya görüşü; yergi ya da nükteli olarak söylenir.
Dize sayısı ve ölçüsü: Rubai, dört dizeden oluşan bir nazım şeklidir. Özel aruz kalıpları vardır. Her dize ayrı bir aruz kalıbıyla yazılabilir.
Uyak düzeni: Genellikle 1. 2. ve 4. dizeler birbiriyle uyaklı olup 3. dize serbesttir. Uyak düzeni bakımın-dan halk edebiyatındaki maniye benzer: aaxa
Manideki gibi asıl söylenmek istenen düşünce son iki dizede çarpıcı bir biçimde söylenir.
Türk edebiyatında Azmizâde Haleti rubaieriyle ünlüdür. Fuzûli, Bağdatlı Ruhî, Nâbi, İbrahim Hakkı ve Şeyh Galip’in de rubaileri vardır. İran edebiyatında Ömer Hayyam dünyaca tanınmış rubai yazarıdır.
Çepçevre bahar içinde bir yer gördük
Ferhad ile Şirin’i beraber gördük
Baktık geceden fecre kadar ellerde
Yıldızlara yükselen kadehler gördük
Bu dörtlüğün nazım şekli aşağıdakilerden han-gisidir?
Tuyuğ
Türklere özgü bir nazım şeklidir. Rubaiden etkilenen Türk şairleri koşuk, mani gibi halk edebiyatı nazım şekillerini aruzla ve cinaslı olarak söylemeye başlamışlar, tuyuğ adı verilen yeni bir nazım şeklini ortaya çıkarmışlardır. Bu nazım şekli daha çok Azeri ve Çağatay edebiyatlarında kullanılmıştır. Genelde tasavvufî konular işlenmiştir.
Dize sayısı ve ölçüsü: Rubai gibi dört dizeden oluşur. Aruzun "fâilâtün fâilâtün fâilün" kalıbıyla yazılır.
Uyak düzeni: Rubai dizeler vardır: aaxa
Musammat
Divan edebiyatında üç ya da daha çok dizeli bendlerden oluşan nazım şekillerinin genel adıdır. Ayrı bir nazım şekli değildir.
Dört dizeli bentler murabba
Beş dizeli bentler muhammes
Altı dizeli bentler müseddes
Yedi dizeli bentler müsebba
Sekiz dizeli bentler müsemmen
Dokuz dizeli bentler mütessa
On dizeli bentler mu’aşşer
Musammat konuları geniştir. Hemen hemen her konuda yazılabilir: Övgü, yergi, birinin ölümünden duyulan üzüntü, dinî ve öğretici konular, manzum mektuplar …
Murabba
Her konuda yazılabilen, dört dizelik bentlerden oluşan musammattır. Bent sayısı 3 – 7 arasında de-ğişir.
Uyak düzeni, birinci bendinde bütün dizeler birbiriyle uyaklıdır. Diğer bentlerin ilk üç dizesi kendi aralarında uyaklı, dördüncü dizeleri ilk bentle uyaklıdır.
aaaa, bbba, ccca…
Uyak düzeni halk edebiyatındaki koşmaya benzer.
Şarkı
Yalnız Türk edebiyatında görülen nazım şeklidir. Şarkı, divan edebiyatında murabbaya, halk edebiyatında türküye benzer.
Konusu: Genellikle aşk ve sevgilinin güzelliğidir. İçki meclisi ve eğlence konularında da yazılmıştır.
Dize ve Bent Sayısı: Genellikle dört dizeden olu şan bentler biçiminde yazılır. Az olmakla birlikte, üç, beş, altı dizeli bentlerden oluşan şarkılar da yazılmıştır. Bestelenmek amacıyla yazılmış olduğundan en çok 3 – 4 bentten oluşur. Bent sonlarında tekrar edilen dizelere "nakarat" adı verilir. Şair, genellikle, son bentte mahlasını söyler.
Uyak Düzeni: Dize sayısına ve nakaratlarına göre uyak düzeni değişebilir. Dört dizeden oluşan şarkının uyak düzeni genellikle şöyledir.
Abab cccb dddb
ı /
nakarat dizesi
Divan edebiyatında en önemli şarkı yazarı Nedim’dir. Nailî, Şeyh Galip ve Enderunlu Vasıf da bu nazım şeklini kullanmıştır.
Terkib-i Bent
Konusu: Terkib-i bent edebiyatımızda çok kullanılmıştır. Bu nazım şekliyle dini ve felsefî konular, övgü ve yergiler, yaşamdan ve felekten yakınma, aşk konuları işlenmiştir.
Dize ve Bent Sayısı: Genelde 5-10 beyitten olu-şan bendlerle yazılır. Bentlere "hane" ya da "terkib-hane" adı verilir. Bentleri birbirine bağlayan beyitlere "vasıta" denir. Bent sayısı, genellikle, 5 – 7 arasında değişir.
Uyak Düzeni: Bentlerin uyak düzeni ya gazeldeki gibidir ya da bütün dizeler birbiriyle uyaklıdır. Her ben-tin vasıta beyti bentten ve öteki vasıta beyitlerinden ayrı uyaklıdır.
I.Bent II.Bent
1. ……….a 1. ……….b
……….a ……….b
2. ……….x 2. ……….x
……….a ……….b
3. ……….x 3. ……….x
……….a ……….b
4. ……….x 4. ……….x
……….a ……….b
5. ……….x 5. ……….x
……….a ……….b
6. ……….x &nbs
